Лекция №1
Темэр. Адыгабзэм изэгъэш1эн къызщежьэрэр
I. Революцием ыпэк1э зэхагъэуцогъэ алфавитхэр
Гущы1эу графика зыфи1орэр грек гущы1, ащ мэхьанэу и1эр сэтхэ, сурэт сэш1ы зыфэп1ощтыр ары.
Бзэш1эныгъэм графикам мэхьанит1у щегъэцак1э:
1) тхыгъабзэм иамал пстэухэр зэхэубытагъэу къырагъэубыты. Мыщ хэхьэх алфавитым ибуквэхэр ык1и нэмык1рэ тамыгъэхэу тхыгъабзэм зэк1э щагъэфедэхэрэр.
2) тхыгъабзэ горэм иалфавит хэхьэрэ буквэхэмрэ бзэм имакъэхэмрэ зэрэзэфыщыт ш1ык1эр къегъэлъагъо.
Гущы1эу алфавитыр грек алфавитым иапэрэ буквит1у зэреджэхэрэ гущы1эхэу альфа ык1и бета (ет1анэ вита хъужьыгъэ) зыфи1охэрэм къатек1ыгъ. Тхыгъабзэ горэм буквэхэм язэк1элъык1ок1э-гъэпсык1эу щаштагъэм алфавитк1э еджэх.
Нафэ къызэрэхъугъэмк1э, графикэр ежь зэригъаш1эрэмк1э т1о гощыжьыгъэ: зэмк1э, тхыгъэбзэ амалхэр, адырэмк1э, буквэхэмрэ макъэхэмрэ язэфыщытык1э къегъэлъагъо. Жабзэр тхыгъабзэм къызэрэщыдгъэлъагъорэр буквэхэр арых. Ащ фэш1 графикэм и1ахьэу тхыгъэбзэ амалхэр зыщызэрагъаш1эрэм анахь мэхьанэ щызи1эр алфавитым ехьыл1эгъэ теориер ары.
Тхыгъабзэр ц1ыф лъэпкъымк1э мылъку ин дэд. Тхыгъабзэр щымы1агъэмэ народ зэфэшъхьафмэ илъэсишъэ, илъэс мин пчъагъэхэм къак1оц1 материальнэ ык1и духовнэ гъэхъагъэу аш1ыгъэр, яопыт сыдэущтэу къыз1эк1эдгъэхьан, сыдэущтэу хэхъоныгъэр лъыдгъэк1отэн тлъэк1ыныгъа? Джары шъхьафиты хъужьырэ ц1ыф лэпкъыр апэрэ чэзыоу тхыгъабзэм игъэпсын ыуж зык1ихьэрэр. Тхыгъабзэр — ар гъэсэныгъ. Гъэсэныгъэ уимы1эу лъэхъаным диштэу улъык1отэн плъэк1ыщтэп.
Адыгэмэ ижъык1э тхыгъабзэ я1агъэу ык1и джыдэдэм унэгъо тамыгъэу щы1эхэр ащ ишыхьатэу зы1охэрэр щы1эх. Ау адыгэмэ лъэхъан горэм тхыгъабзэ я1агъэу, нэужым аш1ок1одыгъэу щытыгъэмэ джыри научнэу къагъэшъыпкъагъэп.
Тхыгъабзэр щы1э ш1ыгъэным пае апэрэ чэзыоу алфавитыр зэхэгъэуцогъэн фае. Я XIX-рэ л1эш1эгъум икъихьагъум къыщыублагъэу адыгэ ык1и урыс гъэсагъэхэу адыгэ алфавитым изэхэгъэуцон фежьагъэр мак1эп.
Ащык1э апэрэ лъэбэкъур зыш1ыгъэр шапсыгъэ къуаджэу Бэгъундыр щыщэу Шэрэл1ыкъо Мыхьамэт ары. Мыхьамэт ятэ жъы хьазыр хъугъэу Чабэм к1онэу зырехъухьэм ыкъуи зыдищагъ. Т1уми хьаджац1эр я1э хъугъэу къежьэжьыгъэхэу, ятэ иаджал къэси Адыгэ шъолъырым къыгъэзэжьынэу хъугъэп. Мыхьамэт ц1ыфыш1у горэм 1ук1и илъэситфэ Меккэм имэдрысэ горэм щыригъэджагъ. Шэрэл1ыкъо Мыхьамэт икъуаджэу Бэгъундыр къызегъэзэжьым хэк1отэгъэ хьазыр хъугъагъэ. Ау ащ фэдэ гъэсэныгъэ зи1э ц1ыфыр илъэпкъ зыхэт ш1унк1ым къызэрэхищыщтым ымыгъэгумэк1ын ылъэк1ыгъэп. Къызэрагъэнафэрэмк1э, 1814-рэ нлъэсым араб графикэм техыгъэу ащ адыгэ алфавит зэхигъэуцуагъэ ык1и иунэ ц1ык1у къыщызэ1уихыгъэ мэдрысэм чылэ к1элэц1ык1ухэр щыригъаджэу фежьэ. Ащ къыщымыуцоу араб тхылъхэр ежь зэхигъэуцогъэ алфавитым тетэу адыгабзэк1э зэридзэк1ынэу, адыгэ жэры1о творчествэм иусэхэр ытхынхэу рехъухьэ. Ау адыгэхэм жьым фэдэу ящык1эгъэ гухэлъ дахэхэм я1оф къик1ынэу щытыгъэп. Диным и1офыш1эхэм Шэрэл1ыкьо Мыхьамэт тхьэм пэш1уек1оу макъэ агъэ1уи, агъэщыни итхыгъэхэр рагъэгъэстыжьыгъ. Джащ тетэу адыгэ тхыгъабзэм инэфынэу къыхэпсынэу (фежьагъэр Шэрэл1ыкъор зыщыщ чылэ ц1ык1оу Бэгъундыр дэмык1эу к1осэжьыгъэ.
1829-рэ илъэсым Петербург дэт университетым ик1элэегъаджэу И. Грацилевскэм урыс графикэм техыгъэу адыгэ алфавит зэхигъэуцуагъэ. Кавказ-къушъхьэ шыудзэу а лъэхъаным Петербург дэтыгъэм хэтыгъэ адыгэ офицерхэр а алфавитым реджэщтыгъэх, нэужми ащык1э зэфатхэщтыгъэх, ау пшъэрылъэу и1эр ащ ш1ок1ыгъэп — ц1ыф жъугъэмэ ар алъы1эсыгъэп.
1846-рэ илъэсым къалэу Одессэ «Урыс-адыгэ гущы1алъэ» къыщыдэк1ы. Ар урыс графикэм тырихи ежьым къыхихыгъэ алфавитым тетэу Л. Люлье зэхигъэуцуагъэ. Л. Люлье пачъыхьэм идзэу Кавказ щы1эм къулыкъу щихьыщтыгъэ. Ащ къыхэк1эу адыгэхэм бэрэ къахахьэщтыгъэ ык1и ащ фэш1 адыгабзэр дэгъоу ыш1э хъугъагъэ. Ар къызфигъэфеди зигугъу къэтш1ыгъэ гущы1алъэри зэхигъэуцуагъэ. Шъыпкъэ, Л. Люлье иалфавит щык1эгъэ гъэнэфагъэхэр и1агъэх. Адыгабзэм рыгущы1энэу ыш1эщтыгъэми, адыгэ макъэхэр икъоу къызэримыубытыгъэхэм къыхэк1эу макъэхэмрэ буквэхэмрэ язэфыщытык1э тэрэзэу къыгъэлъэгъон ылъэк1ыгъэп: зы макъэр буквит1ук1э е мэкъит1ур ■ зы буквэк1э къыгъэлъагъоу узэрихьыл1эрэр мак1эп. Макъэу буквэк1э къымыгъэлъэгъохагъэхэри къыхэк1ыгъ.
Мыекъуапэ пэмычыжьэу щысыгъэ абдзэхэ къуаджэ горэм щыщэу Бэрсэй Умарэ к1элэц1ык1узэ хы 1ушъом щащэшъ Египет л1экъол1эш горэм 1эк1эфэ. Ау к1элэц1ык1ур зэрэ1ушым ащ ибысым к1эу гу лъетэшъ регъаджэ. Ащ къыщымыуцоу, иш1эныгъэ лъигъэк1отэным пае Париж егъак1о. Ащ Бэрсэир илъэсищэ зыщеджэ нэуж Египет ымыгъэзэжьэу тихэгъэгу къэк1ожьыгъ. Апэ дзэм къулыкъу щихьынэу хэхьэ. Ащ зыхэк1ыжьым Ставрополь дэт гимназием к1элэегъэджэн 1офыр щеублэ. Мыщ щыригъаджэзэ адыгэ тхыгъабзэм и1оф изэш1охын фежьэ. 1853-рэ илъэсым араб графикэм техыгъэу зэхигъэуцогъэ адыгэ алфавитыр ежь итхылъэу «Букварь черкесского языка» зыфи1орэм къыдэхьагъ. А тхылъымк1э Ставрополь, Екатеринодар, Новочеркасскэ, Ейскэ гимназиехэм адыгэ к1алэхэм адыгабзэр ащызэрагъаш1эу фежьэгъагъэх, нэужыми к1алэхэр а алфавитымк1э зэфатхэхэу заулэрэ хэтыгъэх, ау ар а к1элэ купмэ аш1ок1эу ц1ыф жъугъэмэ анэсыгъэп, алфавитым щык1эгъэшхохэр и1агъэх. Анахьэу ар зэхьыл1агъэр мэкъэ пчъагъэу къыхигъэщрэр ары: Бэрсэй Умарэ адыгабзэм мэкъэ 46-рэ нахь къыхигъэщыщтыгъэр. Ащ дак1оу адыгабзэм щамыгъэфедэрэ араб мэкъитф къэзгъэлъэгъорэ буквэхэри хигъэхьагъэх.
1878-рэ илъэсым къуаджэу Аскъэлае щыщэу Анцокъо Хьаджыбэч араб буквэхэм атегъэпсык1ыгъэу алфавит зэхигъэуцуагъэ ык1и ащык1э адыгэ гущы1эжъхэр, орэдхэр, пшысэхэр, таурыхъхэр ытхыщтыгъэх. Aу алфавитри, ытхыгъэхэри къыхиутынхэу хъугъэп. Ахэр джыдэдэм АР «Къ БЛ АРГШIИ КIэрэщэ Т.М. ыцIэкIэ щытым» иархив хэлъых.
Адыгэ алфавитым игъэпсын пылъыгъэх адыгэхэу нэмык1 хэгъэгухэм арысхэм ащыщхэри. Гущы1эм пае, Тыркуем щыпсэущтыгъэхэу Пк1ыхьал1ыкъо Мыхьамодэрэ Бат1экъо Блэнаорэ, Египетым щыпсэуштыгьэу Хъуажъ Мыхьамодэ, нэмык1хэми я ХХ-рэ л1эш1эгъум икъихьагъум араб ык1и латин графикэхэм атетэу алфавитхэр зэхагъэуцуагъэх, ау ахэмэ ш1уагъэ къахьынэу амал я1агъэп.
Джащ тетэу ежь ятхыгъабзэ я1эным к1эхъопсыхэзэ ык1и фэбанэхэзэ адыгэхэм л1эш1эгъухэр къызэпачыгъ. Революцием ыпэк1э тхыгъабзэ ямы1агъэ нахь мыш1эми, яжабзэ агъэдэхэным, агъэчаныным, агъэбаиным адыгэхэм ренэу ана1э тырагъэтыщтыгъэ. Ищык1эгъэ жэбзэ дахэр, жэбзэ щэрыор а1умылъыгъэмэ, сыдэущтэу зэхалъхьан алъэк1ыния дунаим щызэлъаш1эрэ нарт эпосым ык1и жэры1о творчествэм инэмык1рэ усэ ш1агъохэр! А усэхэу адыгабзэк1э зэхалъхьагъэхэм адыгэ народым инацио-нальнэ психологие, ишэн-зэхэтык1эхэр, игугъэ-гупшысэхэр, иакъыл ык1и идуховнэ опыт ащызэфахьысыжьыгъ.
Ау хэти сыд ымыш1агъэми, революцием ыпэк1э тхыгъабзэр ти1э хъугъэп. Ар къызхэк1ыгъэр пачъыхьэ хабзэм колонизаторскэ политикэу Россием щыпсэурэ ц1ыф лъэпкъ ц1ык1ухэм адызэрихьэщтыгъэр ары. Джары «Начальные правила кабардинской грамматики» зыфи1орэм итхын лъигъэк1уатэзэ, 1843-рэ илъэсым адыгэ гъэсэгъэшхоу Нэгъумэ Шорэ мыщ фэдэ упч1э ыгъэуцун фаеу зык1эхъущтыгъэр: «Адыгабзэм играмматик! Ц1э гъэш1эгъон, зы ученэп ащ зына1э тезыдзэнэу хъущтыр. Сыд фэдэ бза? Сыдым пае агъэфедэнэу ык1и хэт пае атхыгъа грамматикэр...» Ет1ани а упч1эм мыщ фэдэ джэуап къыретыжьы: «Грамматикэр зыфагъэфедэнэу ык1и зыфэгъэхьыгъэу тхыгъэр къэ1огъуае. Гукъао нахь мыш1эми, джы къызнэсыгъэми тхыгъабзэр хэгъэк1и, адыгабзэк1э зы тхыгъэ гори щы1эп».
Ащ дак1оу а Ш. Б. Нэгъумэ дэдэм гугъэ-гухэк1ыр зыди1ыгъэу мырэущтэу ытхыщтыгъэ: «Сигухэлъ къыздэхъугъэу зыслъытэщтыр адыгэхэм адыгабзэмрэ урысыбзэмрэ зэрагъаш1эу зыфежьэхэк1э ык1и европейцэхэм ямынэ1осэ ижърэ бзэ баеу филологиемрэ тарихъымрэ язэгъэш1энк1э зиш1огъэшхо къэк1ощт тиадыгабзэ урысхэм ана1э къызтрадзэк1э ары». Ау Нэгъумэ Шорэ зык1эхъопсыщтыгъэр, къызэрэт1уагъэу, революцием ыпэк1э зэш1опхын 1офэу щытыгъэп. Совет хабзэм илъэхъан ары ны1эп адыгабзэм икъоу зиужьын зилъэк1ыгъэр.
Литературэр:
1. Гишев Н.Т. История становления и развития адыгейского языкознания. - Майкоп. -2016. -648с.
2. Зекох У.С. Краткая история адыгейской письменности//Вопросы адыгейского языкознания. Вып. 3. – Майкоп, I983.
3. Кумахов М.А. Адыгская письменность: Проблемы унификации алфавитных и орфографических систем. – Нальчик, I999.
4. Шъаукъо Аскэр. Адыгэ литературабзэм къыкIугъэ гъогур. – Мыекъуапэ, I994.
5. ШъаукъоАскэр. Джырэ адыгабз. Мыекъуапэ, 2009, с. 27-52., с.342-366.
Лекция №2
Темэр. Революцием ыуж зэхагъэуцогъэ алфавитхэр
Октябрэ революцием ыуж тихэгъэгу ис ц1ыф лъэпкъ пстэумэ яэкономикэ ык1и ясоциальнэ щы1ак1э зэхъок1ыныгъэ инхэу афэхъугъэхэм япхыгъэу ядуховнэ щы1ак1и умыш1эжьынэу зи1этыгъ. Ащ иапэрэ шыхьатэу щытыр тхэк1э-еджак1эм пэчыжьэу къэзыхьыгъэ народхэм тхыгъабзэ я1э зэрэхъугъэр ары.
Тхыгъабзэм ылъапсэр алфавитыр ары. Адыгэ тхыгъабзэм иуцун лъэхъанищмэ япхыгъ.
Апэрэ лъэхъаныр — 1918-рэ илъэсым къыщежьэшъ 1927-рэ илъэсым нэсы. Мы уахътэм къык1оц1 тхыгъабзэм лъапсэу и1эр араб графикэм техыгъэ алфавитыр ары. Ар Бэгугъ Ахьмэд зэхегъэуцо. Мы илъэс дэдэм Сихъу Сэфэрбийрэ Хыдзэл1 Ибрахьимэрэ зэхагъэуцогъэ букварыри къыдэк1ы. Мы 1офш1агъэмэ Совет хабзэм иапэрэ илъэсхэм егъэджэн 1офыр арызэш1уахыщтыгъэ, апэрэ гъэзетыр ык1и зэк1э печатыр ахэмк1э гъэпсыгъагъэ.
Революцием ыуж зэхагъэуцогъэ апэрэ адыгэ алфавитыр араб графикэм техыгъэу зэрагъэпсыгъэм лъапсэ имы1эу щытэп. Апэрэмк1э, быслъымэн диныр алэжьэу зэрэщытыгъэм къыхэк1эу адыгэхэм гъэсэгъэ т1эк1оу къахэк1ыщтыгъэм янахьыбэм арапыбзэр ары аш1эщтыгъэр ык1и араб культурэр а1э къихьагъэу щытыгъ. Ят1онэрэмк1э, ц1ыф жъугъэмэ арапыбзэр къагурымы1о нахь мыш1эми, быслъымэн диныр, къур1аныр аш1ошъ зэрэхъурэм фэш1 араб буквэхэм атехыгъэ алфавитыр нахь ягунэсыгъ. Тхэк1э-еджак1эр псынк1эу зэлъягъэш1эгъэнымк1э а лъэныкъохэр къыдалъытэн фаеу хъугъэ.
Ау мы алфавитым щык1агъэхэри и1агъэх. Ащык1э апэрэу зигугъу къэтш1ын фаер адыгэ макъэхэм якъэгъэлъэгъонк1э араб буквэхэр зэримыкъущтысъэхэр ары. Ащ къыхэк1эу буквэхэм азыныкъомэ тамыгъэ лыехэр афаш1ыгъэу щытыгъ. Ащ алфавитым изэгъэш1эн къыгъэхьылъэщтыгъэ. К1элэц1ык1ухэмк1э къины хъущтыгъэ алфавитит1ур — адыгэмрэ урысымрэ — зэрагъэш1эн фаеу зэрэхъущтыгъэри. Ет1ани адыгэ алфавитыр араб графикэм техыгъэу зэрэщытыгъэм къыхэк1эу джабгъумк1э укъик1зэ утхэнэу ык1и укъеджэнэу щытыгъ.
Ят1онэрэ лъэхъаным 1927— 1937-рэ илъэсхэр къеубытых — ар алфавитыр латин графикэм техыгъэу зыщытыгъэр ары. Алфавитыр зэхэзгъэуцуагъэр дунаим щызэлъаш1эрэ ученэ ц1эры1оу Н. Ф. Яковлевыр ары. Ащ къыгъэхьазырыгъэ проектыр 1924-рэ илъэсым Темыр Кавказым икъушъхьэч1эсхэр егъэджэгъэнхэмк1э я 2-рэ Краевой съездэу зэхащагъэм къыхалъхьагъ, къык1элъык1огъэ илъэсхэми комиссие пчъагъэ зытегущы1эхэ нэуж алфавитыр хэку исполкомым ештэ.
Мы алфавитыр, ыпэрэм елъытыгъэмэ, нахь къызэрык1оу, нахь зэгъэфагъэу щытыгъ, ащ къыхэкЬуи ц1ыф жъугъэмэ а1э псынк1эу къихьагъ. Ау ащи араб графикэм техыгъэ алфавитым щык1агъэу фэхъугъэмэ ащыщхэр къыхэнэжьыгъэх: латин алфавитыр буквэ 26-рэ нахь зэрэмыхъурэм къыхэк1эу, адыгэ макъэхэр къэгъэлъэгьогъэнхэм пае буквэ нахьыбэмэ тамыгъэ лыехэр афаш1ын фаеу хъугъэ. Ары пак1ошъ, буквэхэм мэкъит1у къэзгъэлъагъохэрэри ахэтыгъ. Ащи къышымыуцухэу, латин графикэм хэмыт буквэхэри адыгэ алфавитым хагъэхьагъагъэх. Къыдэлъытэгъэн фаемэ зэу ащыщыгъ к1элэц1ык1ухэм адыгабзэм паий, урысыбзэм паий алфавит зырыз зэрагъэш1эн фаеу зэрэщытыгъэр. Ащ тхэн-еджэныр къызэрэзэтри1ажэрэм дак1оу техническэ лъэпсэ зэфэшъхьафхэр (машинэ ык1и нэмык1рэ 1эмэ-псы-мэу зэрэхэуутыщтхэр) алфавит пэпчъ уи1эн фаеу къыш1ыщтыгъэ. Ащ тхылъ тедзэн 1офри къыгъэхьылъэщтыгъэ, хъардж лыягъэхэр уигъэш1ыщтыгъэ.
Ящэнэрэ лъэхъаныр 1938-рэ илъэсым къыщежьэ. Ар джы дгъэфедэрэ алфавитэу урыс графикэм техыгъэу Н. Ф. Яковле-вымрэ Д. А. 1эшъхьэмафэмрэ зэхагъэуцуагъэр ары.
Адыгэ тхыгъабзэр ыпэк1э псынк1эу лъык1отэгъэнымк1э джырэ тиалфавит научнэ-практическэ мэхьанэшхо и1агъ. Ащ ш1уагъэу хэлъмэ мыхэр ащыщых: 1) адыгэмэ ящы1ак1э ч1ып1эшхо щызыубытрэ урысыбзэм изэгъэш1эн къегъэпсынк1э; 2) орфографическэ (анахьэу урысыбзэм къыхэк1ыгъэ гущы1эхэм, ахэмэ зык1э ащыщхэу общестзеннэ-политическэ ык1и научнэ-техническэ терминхэм ятхык1э) ык1и пунктуационнэ шапхъэхэм ягъэуцунк1э иш1огъэшхо къэк1о; Н. Ф. Яковлевым иалфавит джырэ адыгэ хьарыфхэм ягъэпшагъэу 3) адыгэ народым икультурэ нэмык1 народхэм, анахьэу урыс народым икультурэ пэблагъэ ш1ыгъэныр икъоу зэш1уехы; 4) техническэ лъапсэр (хэутын амалхэр) зэу къеш1ы. Ащ егъэджэн 1офри, тхылъ тедзэн 1офри къегъэпсынк1э ык1и къегъэпыуты.
Ау ащ фэдэ ш1уагъэхэр зэри1эхэ тетзэ тиджырэ алфавит икъоу тегъэразэ п1он плъэк1ыщтэп, Анахь щык1агъэу ащ къыхэщрэр адыгэ макъэ пэпчъ зы тамыгъэк1э къэгъэлъэгъуагъэу зэрэщымытыр ары. Ары пак1ошь, зы буквэм мэкъэ пчъагъэ къырагъэлъагъоу къыхэк1ы. Гущы1эм пае, буквэу у-р тштэмэ мыщ фэдэхэмк1э агъэфедэ: урысыбзэм къыхэк1ыгъэ гущы1эхэм ахэт урыс мэкъэзещэу у-р къырагъэлъагъо (Украина, культура), зэгохьэгъэ мэкъэзэращэмрэ мэкъэзещэмрэ (уы) ятамыгъэу щыт (унэ, теуцо), мэкъэзещэ ныкъоу у-р къек1ы (уанэ, псынк/эу) ык1и мэкъэ 1ужъур къырагъэлъагъо (джэдыгу, къуаджэ).
Мары 1эшъхьэмэфэ Даутэ урыс графикэм техыгъэ адыгэ алфавитыр къызэригъэнафэрэр:
I Урыс лъапсэ зи1э адыгэ алфавитым ибуквэ-литер 32-м зы буквэ (I-р) хэгъэхъуагъэу зэхэт, зэк1эмк1э зэрэхъурэр къык1элъык1ощт буквэ-литер 33-рэр ары:
Аа, Б6. Вв. Гг, Дд. Ее, Ж ж. Зз. Ии, Йй. Кк. Лл. Мм, Ни, Оо, Пп, Рр, Сс. Тт, У\, Фф, Хх. Ни, Чч, UJiij, Шт. Ъъ. Ыы, Ьь, Ээ. Юю. Яя, II.
2. Урыс алфавитым ибуквэ 32-мэ адыгэ тхак1эм щагъэунэфрэ макъэхэр урыс тхак1эм щагъэунэфрэ мэкъэ дэдэхэр ары е якъэ1уак1эк1э урыс макъэмэ апэблэгъэ дэдэу щыт макъэхэр ары.
Аш нэмыкЬу ъ, ь зыфи1орэ буквэхэри, буквэ гуадзэу 1-ри зыфэгъэзагъэхэр адыгабзэм ежь имэкъэ нэшэнэ пстэури къагъэлъэгъонэу ары.
Къэзгъэнаф. Буквэхэу ы, л, щ зыфи1орэмэ адыгэ алфавитым къэ1уак1эу щыря1эр урыс алфавитым щыря1э къэ1уак1эм пэблэгъэ дэд:
ы, гущы1эм пае: мир
л, гущы1эм пае: лы
щ, гущы1эм пае: щы (цифр)
Буквэхэу э-мрэ г-мрэ къэ1ок1ит1у я1:
а) буквэу э-р
гущы1эмэ яублап1эк1и, зещэмэ аужк1и къызэ-
рэща1орэр урыс э-р а ч1ып1эм щыт зыхъук1э
къызэра1орэм фэд,
ау зэращэмэ къак1элъык1о зыхъук1э адыгэ э к1аком (латинскэ
е-м) фэдэу къа1о: э, гущы1эм пае: экономив,
аэроплан, пэ, тэ;
б) буквэу г-р буквэхэу
о-мрэ у-мрэ апэ ит зыхъук1э латинскэ
д-м фэдэу къа1о, адрэ ч1ып1э.мэ латинскэ д'-м фэдэу къаша1о:
г, гущы1эм пае: гу, гогон, адыгэ, Грецие, географие.
3. Урысыбзэм мэкъэзэрэщэ чан зэхэлъхэр (аффрикатэ чанхэр) адыгэ тхак1эм урыс буквит1у зэгъусэк1э къыщаты:
дз, гущы1эм пае: дзэ дж, гущы1эм пае: джы
4. Адыгэ алфавитым ибуквэ зэхэлъиблэу къык1элъык1ощтхэр адыгэ мэкъэ шъыпкъэхэр къэтыгъэнхэм пае урыс буквиблэу г, к, х, ч, ж, ш, л зыфи1орэмэ ъ-р къагогъахъозэ агъэпсых:
гъ, гущы1эм пае: гъо къ, гущы1эм пае: къо хъ, гущы1эм пае: хъы чъ, гущы1эм пае: чъэ жъ, гущы1эм пае: жъы шъ, гущы1эм пае: шъэ лъ, гущы1эм пае: лъэ
Къэзгъэнаф. Апэрэ буквэ зэхэлъипл1эу гъ, къ, хъ, чъ зыфи1о-рэмэ тамыгъэу ъ-м къащигъэлъагъорэр мэкъэзэращэм ипхъэшагъ ары. Буквэхэу жъ-мрэ шъ-мрэ тамыгъэу ъ-м къащитрэр шипящэ макъэм ибзэгурацугъ (нэмык1эу къэп1он хъумэ, ж-мрэ з-мрэ, ш-мрэ с-мрэ агу ифэрэ макъэхэр) ары.
5. Адыгэ мэкъэ шъыпкъэхэр къэтыгъэнхэм пае адыгэ алфавитым ибуквэ зэхэлъхэу къык1элъык1ощтхэр урыс буквэхэу ж-мрэ х-мрэ буквэу ь-р къагуагъахьэзэ агъэпсых.
жь, гущьЦэм пае: жьы хь, гущы1эм пае хьы
Къэзгъэнаф. Буквэ зэхэлъэу жь-м тамыгъэу ь-м къыщигъэлъагъорэр мэкъэзэращэм ишъэбагъ ары.
6. Буквэ гуадзэу 1-м
ипшъэрылъыр адыгэ мэкъэзэрэщэ шъып-
къэу «чыишъхьэ зэфак1ор» ыгъэунэфынэу ары:
I, гущьМэм пае: 1у, 1э.
Къэзгъэнаф. Мы буквэхэм печатымрэ зэрэхаутрэ машинкэмрэ римскэ цифрэу 1-м (зым итеплъэ ащыри1), тхак1эм бэщжъые (латинскэ I ц1ык1у) теплъэ сатырэм ышъхьагък1э къыхэщэу щыри1.
7. Адыгэ
алфавитым ибуквэ зэхэлъиблэу къык1элъык1ощтхэр
адыгэ мэкъэ шъыпкъэхэу чыйшъхьэк1ы1у мэкъэзэращэхэр къэ-
тыгъэнхэм пае урыс буквиблэу п, т, к, ц, ч, л, ш зыфи1орэмэ
гуадзэу 1-р къапагъэуцозэ агъэпсых:
nl, гущы1эм пае: п1э т1, гущы1эм пае: т1ы к1, гущы1эм пае: /с/о, к1э ц1, гущы1эм пае: ц/э ч1, гущы1эм пае: ч1ы л1, гущы1эм пае: л/ы ш1, гущы1эм пае: ш1ы
Къэзгъэнаф. Буквэ зэхэлъэу к1-м къэ1ок1ит1у и1: буквэхэу о-мрэ у-мрэ апэк1и, буквэу ш-м ыужк1и ыгъэунэфрэр латинскэ к-р ары, адрэ пстэумк1э — латинскэ к-р ары: к1о, к1уа-ч1э, шк1э, к1алэ, к1э.
8. Чыйшъхьэк1ы1у
зэращит1у зыщызэгъусэм чыйшъхьэк1ы1у-
гъэр къэтыгъэным пае буквэу 1-р къызгуагъэуцорэр ят1онэрэ
зэращэр ары ны1эп, гущы1эм пае: п1ы, пл1э1у.
Къэзгъэнаф. Гущы1эхэр зэрэщыт шъыпкъэу зэтефыгъэн фаеу зыщыхъурэм мэкъэзэращэм ичыйшъхьэк1ы1угъэ буквэу — 1-м ыпэк1э щыгъэунэфыгъэн ылъэк1ыщт, гущы1эм пае: nlh (твоя рука), п/э (место).
9. Буквэу у-м адыгэ тхак1эм щигъэунэфхэрэр:
а) зещэмэ
апэк1и, гущы1эмэ ак1эк1и у к1акор
(пычыгъомы-
mlbip е мэкъэзещэ
имыкъур) ары, гущы1ээм пае: уан, еу, джэ-
дыгу;
б) зэращэмэ
апэк1э пычыгъэу е мэкъэзещэу у-р ары,
гущы1эм пае: унэ, дунай.
10. Апэрэ хабзэм (9, а)
зыщымыгъуазэхэрэм, нэмык1эу
къэп1он хъумэ, пычыгъош1эу е мэкъэзещэу у-р
къэтыгъэным
пае зещэмэ апэк1и, гущы1эмэ ак1эк1и зыщищык1агъэм буквэу
у-р ударение тамыгъэ тетэу агъэфедэ хъущт, гущы1эм пае:
уадыг, реу, джэгу.
Адрэ пстэчхэмк1э, нэмык1эу къэп1он хъумэ, зэращэмэ апэк1э, у-м зэфэмыдэу имэкъэ мэхьанэ хэлъыр тхэным къыщылъагъорэп.
Къэзгъэнаф. Ударение тамыгъэ зытет буквэу у-р, урыс буквэу ё-м фэдэу, зыщагъэфедэн фаер букварьхэмрэ зэреджэщт апэрэ тхылъхэмрэ арых ны1эп. Литературэмрэ еджэк1э-тхак1э икъоу зышЬрэ ц1ыфхэмрэ апае мы тамыгъэр (ударение зытет у-р), урыс зещэу ё-м фэдэу, мыгъэфедагъэми, буквэу у-мк!э аущтэу къэтыгъэми хъущт.
11. Адыгэ мэкъэ шъыпкъэхэр — мэкъэ 1ужъухэр
къэтыгъэн-
хэм пае мы къык1элъык1ощт буквэ зэхэлъ (т1озэгот, щэзэгот)
пш1ык1упл1ыр агъэпсы, буквипл1эу г, к, ц, I зыфи1охэрэмрэ
буквэ зэхэлъипшЬу дз, гъ, къ, хъ, жъ, шъ, ш1, nl, т1, к1
зыфи1охэрэмрэ у-р зещэмэ
апэк1и, гущы1эмэ ак1эк1и къапа-
гъэуцозэ:
гу, гущы1эм пае: ыгу; ку, гущы1эм пае: ыку цу, гущы1эм пае: уцу 1у, гущы1эм пае: ы1у дзу, гущы1эм пае: хьандзу гъу, гушыЬм пае: лъагъу къу, гущы1эм пае: къуладжэ хъу, гущы!эм пае: техъу жъу, гущы1эм пае: хьалыжъу шъу, гущы1эм пае: ешъу nly, гущы1эм пае: егъэп1у т1у, гущы1эм пае: шит/у к1у, гущы1эм пае: лъык1у ш1у, гущы1эм пае: шъуаш1у.
Къэзгъэнаф. Буквэу у-р зэрэгъэуцугъэщт хабзэмк1э (еплъ п. 9) зыц1э къет1огъэ буквэ зэхэлъхэр адыгабзэм щыгъэфедэгъэнхэр зэхьыл1агъэр зещэмэ апэк1и, гушы1эмэ ак1эк1и щыт зыхъук1э ары ны1эп. Мы хэбзэ дэдэхэмк1э а ч1ып1эхэм буквэу у-ри ударение тамыгъэ тетэу ащыгъэфедэгъэн ылъэк1ыщт мэкъэзещэу е пычыгъош1эу у-р къызщигъэлъагъорэм.
К1эк1эу къэп1он хъумэ, джырэ адыгэ литературабзэм хэт мэкъэ 77-рэр къэзгъэлъэгъон фэе алфавитым къыхиубытэрэр буквэ 66-рэ ны1эп. А буквэмэ ащыщэу 34-рэр зы тамыгъэк1э къэтыгъэх (урыс алфавитым ибуквэ 33-мэ римскэ тамыгъэу 1-р ахэгъэхъожьыгъэу), буквэ 32-рэр тамыгъит1у-щык1э къэгъэлъэ-гъуагъэх (гу, гъ, гъу, дж, дз, дзу, жъ, жъу, жь, ку, къ, къу, к1, к!у, лъ, л1, nl, nly, т1, т1у, хъ, хъу, хь, ц1, цу, чъ, ч1, шъ, шъу, ш1, ш1у, 1у) ык1и мэкъэ П-р графическэу къэгъэлъэгъуагъэхэп.
Графическэу къэмыгъэлъэгъуагъэхэмэ мыхэр ащыщых: мэкъэзещэу а, ы, э зыфи1охэу адыгэ гущыЬхэм къахафэхэрэр (атакъэ, тхылъ, чэмы; егъапш урыс гущы1эхэм къахафэхэрэм: арбуз, вышка, этаж). Мэкъэзэращэмрэ мэкъэзещэмрэ зэгъусэхэу гъэпсыгъэхэр: уэ, уы, йэ, йы, йу, йа (ощхы, унэ, ехьы, ины, Юные, ят/э), шипящэ аффрикатэ пхъашэу дж (лъэгуанджэ), бзэгук1э мэкъэзэращэу к1 (шк1э), мэкъэзэрэщэ чанэу хь (мэхьанэ).
Тиалфавит адыгабзэм имэкъэ пчъагъэ 1эрыфэгъоу къымыгъэлъагъоми, ащ зэхъок1ыныгъэ инхэр фэпш1ынхэу ищык1агъэп. Шъыпкъэ, адыгэ алфавитым тамыгъит1у-щык1э къэтыгъэ буквэхэр мымак1эу зэрэхэтым тхэк1э-еджак1эр къызэригъэхьылъэрэр джы къызнэсыгъэми к1эзгъэтхъыхэрэр щы1эх. Ахэмэ тамыгъабэ хъурэ буквэхэр зэк1э зы тамыгъэ ш1ыгъэнхэ фаеу къагъэуцу. Ащ къик1рэр алфавитык1э зэхэгъэуцогъэныр ары. Ау ащ фэдэ 1офыр зэш1охыгъош1оп, ар къиныгъуабэмэ япхыгъ. Апэрэмк1э, к1элэц1ык1ухэм зэфэшъхьаф алфавитит1ум (адыгэ ык1и урыс алфавитхэм) язэгъэш1эн лъэшэу хьылъэ къафэхъущт (ащ къыхэбгъэхъожьын фае 1эк1ыб къэралыбзэ алфавит горэ зэрэзэрагъаш1эри). Ят1онэрэмк1э, зэфэмыдэ алфавитит1ум зэфэшъхьаф техническэ лъапсэхэри ящык1агъэх, нэмык1эу къэп1он хъумэ, адыгэ тхыгъэхэр зэрэхаутрэ машинэхэр, 1эмэ - псымэхэр шъхьафэу уи1энхэ фаеу хъущт. Ящэнэрэмк1э, тхылъэу, гущы1алъэу, учебникэу къыдэк1ыгъэу ти1эр зэк1э ик1эрык1эу къытебдзэжьын фае. Япл1энэрэмк1э, ащ фэдэ алфавитыр ц1ыфхэм ябгъэш1эжьын фае. Арышъ, а зэпстэур зэпрыгъэзэжьыгъэныр ищык1агъэу щытмэ къэгъэшъыпкъэгъуае мэхъу. Ары ащ фэдэ ек1ол1ак1эр хэку комиссиеми зык1ыщигъэзыягъэр.
Тэ тилъэхъан зэш1охыгъэн фэе 1офэу к1элэегъаджэхэм къа1атыштыгъэр адыгэ алфавитыр буквэ пчъагъэу зэрэхъурэр учебник зэфэшъхьафхэм зэфэмыдэу къызэрадахьэщтыгъэр ары. Джы ащ и1оф зэш1охыгъэ хъугъэ. Алфавитыр буквэ пчъагъэу къызэрэгъэлъэгъогъэн фаемк1э хэкум иобщественность гъэзетэу «Социалистическэ Адыгеим» къыхиутыгъэ проектым игъэк1отыгъэу тырагъэгущы1агъ. Тегущы1эным фэхъугъэ к1эухыр зэфихьысыжьи, хэку комиссиер зэрэк1элъэ1угъэм тетк1э народнэ депутатхэм я Адыгэ хэку Совет иисполнительнэ комитет мы къык1элъык1орэ буквэ пчъагъэхэр зыхэт алфавитыр зэриштэрэ унашъор ыш1ыгъ: а, б, в, г, гу, гъ, гъу, д, дж, дз, дзу, е, ё, ж, жъ, жъу, жь, з, и, й, к, ку, къ, къу, к1, к1у, л, лъ, л1, м, н, о, п, n1, nly, р, с, т, т1, т1у, у, ф, х, хъ, хъу, хь, ц, цу, ц1, ч, чъ, ч1, ш, шъ, шъу, ш1, ш!у, щ, ъ, ы, ь, э, ю, я, I, 1у.
Литературэр:
1. Гишев Н.Т. От первых записей слов до начала научного изучения адыгейского языка (520 г. до н.э. 1920-е годы н.э.). – Майкоп, 2009, 158с.
2. Гишев Н.Т. История становления и развития адыгейского языкознания. - Майкоп. -2016. -648с.
3. Зекох У.С. Краткая история адыгейской письменности//Вопросы адыгейского языкознания. Вып. 3. – Майкоп, I983.
4. Кумахов М.А. Адыгская письменность: Проблемы унификации алфавитных и орфографических систем. – Нальчик, I999.
5. Шъаукъо Аскэр. Адыгэ литературабзэм къыкIугъэ гъогур. – Мыекъуапэ, I994.
6. ШъаукъоАскэр. Джырэ адыгабз. Мыекъуапэ, 2009, с. 27-52., с.342-366.
Лекция №3
Апэрэ алфавитхэм язэхэгъэуцон.
Революцием ыпэк1и, ащ ыужи адыгэ лъэпкъыр гъэсэныгъэм инэфынэ фэщэгъэным анахь зишъыпкъэу фэбэнагъэхэм ащыщ Сихъу Сэфэрбый. Иш1эныгъэ куук1и идунэееплъык1эк1и ар ащ тегъэпсыхьагъэу щытыгъ. Ау, гухэк1 нахь мыш1эми, непэ къызнэсыгъэм ащ ехьыл1агъэу тиц1ыфхэм аш1эрэр мак1э, и1офш1агъэхэр икъоу зэгъэш1агъэхэп.
Щыфым ишъхьафитныгъэ, ащ инасып фэбанэщтыгъэу, публицистэу, педагог-гупшысалэу ык1и 1офыш1эшхоу зэлъаш1эрэ ц1ыф ш1агъохэу ык1и писатель-просветительхэу Шэуджэн Мосэ, Хьахъурэтэ Шыхьанчэрые, Цэй Ибрахьимэ, Наурзэ Ибрахьимэ, Умар Алиевым, Хьабый Сахьидэ (Сайд Габиев) яныбджэгъугъэу ык1и я1офш1эгъугъэ Сихъу Сэфэрбый непэ адыгэ лъэпкъым щыгъупшагъэу хъугъэ. Сыда ар зытехъухьагъэр? Историем ичэзыу хэукъоныгъэу ар плъытэщта?
Тапашъхьэ илъ 1960-рэ илъэсым июным и 11-м Краснодарскэ краевой судым ыш1ыгъэ унашъор. Ащ итхагъ С. Хь. Сихъум узэредэон 1оф зэрэпымылъым къыхэк1ык1э ащ и1оф зэрэзэфаш1ыжьрэр ык1и С. Хь. Сихъур реабилитировать зэраш1ырэр.
Ары, Сэфэрбый лажьи хьакъи имы1эу, лъэпкъым и1офыгъохэм щык1ыгъащэу агъэгумэк1эу, ахэмэ дахьыхыщэу алъыти, буржуазнэ национализмэр фагъэшъошагъ ык1и 1930-рэ илъэсым агъэт1ысыгъ.
Джары къызхэк1ыгъэр ц1ыфхэм Сэфэрбый ащыгъупшэнэу, джары гукъэк1ыжьыр к1эко дэдэ зыш1ыгъэр. Щынэ зымыш1эу, зэк1эхэм афэмыдэу гупшысэрэ, чыжьэу ыпэк1э плъэн зылъэк1ырэ ц1ыфыр зыгу римыхьынхэр къэхъугъэх. Ц1ыф еджэгъэ, ц1ыф 1ушыр бгъэ1орыш1энк1э мы1эрыфэгъоу къыч1эк1ыгъ. Ащ къык1элъык1уагъ лъапсэ зимы1э репрессиер. Ет1анэ ц1ыфым илъэпкъы шloy фиш1агъэр пщагъом «хэк1одэжьыгъ». Зэк1эми аш1э,1оф къызпагъэтэджэгъэ ц1ыфым уде1эным нахьи и1ае п1оныр, ш1оим хэуутыхьаныр нахь зэрэпсынк1эгъуагъэр. А имыфэшъошэ жъалымыгъэхэр зэк1э Сэфэрбый пэк1эк1ыгъэх. Ащ ыуж ыц1э т1эк1у къыха1ук1эу рагъэжьагъ, ау игугъу умыш1ымэ нахь рэхьатэу зылъытагъэхэри мак1эп. Ыпшъэк1э къызэрэт1уагъэу, ащ ехьыл1агъэу мыщынэу зыгорэхэр апэрэу зытхышъугъэхэр къытхэк1ыгъэх. Ахэмэ ащыщых тиадыгэ ш1эныгъэл1ыхэу, профессорхэу Шъхьэлэхъо Абурэ Щэш1э Казбекрэ. Л1ыгъэрэ ц1ыфыгьэрэ къахэфагъ. Сихъу Сэфэрбый, Цэй Ибрахьими, К1убэ Щэбани, нэмык1хэми дахэк1э яфэшъуашэу ахэмэ ягугъу аш1ыгъ, я1офш1агъэхэр зэрэмык1одыщтым фэлэжьагъэх, непи фэлажьэх.
Ткъош къэбэртаехэми аш1агъэр бэк1ае мэхъу. Непэ тафэразэу ац1э къет1омэ тш1оигъу къэбэртэе исследовательхэу Сэфэрбый ехьыл1агъэу 1офш1агъэхэр зи1эхэу А. Хь. Хьэк1уашъэмрэ Р. Хь. Хьашхъожъымрэ. Хэдгъэунэфык1ымэ тш1оигъу Шъхьэлэхъо Абу къыдигъэк1ыгъэ моногорафиеми Сихъум игугъу дахэу джыри къызэрэщиш1ырэр.
Лъэпкъым къырык1уагъэр тиныбжьык1эхэм зэрядгъэш1эн фаем непэ тытегущы1э. Адэ адыгэ хъишъэр зыш1ыгъэхэм ац1э къеп1он уфимытзу сыдэущтэу ащ утегущы1эщта? Къытк1эхъухьэрэ ныбжьык1эхэм къытфагъэгъущтэп тэ тилъэпкък1э тихъишъэ ч1ып1э нэк1эу и1эхэм зифэшъошэ ц1ыфхэр арымыгъэуцожьыгъэхэмэ.
Тэ тиш1ош1ык1э, адыгэ педагог-просветителэу ык1и 1офыш1э инэу, Адыгэ хэку исполкомым народнэ гъэсэныгъэмк1э иотдел иапэрэ 1энэт1э-зехьэу, общественнэ 1офыгъуабэ зыш1эщтыгъэу, культурэм, народнэ гъэсэныгъэм, историем, этнографией, краеведением, лъэпкъым ишэн-хабзэхэм яхьыл1агъэу зигъо шъыпкъэ 1офыгъохэм къатегущы1эрэ материалхэр зытхыгъэм умакъэ 1оу утегущы1эни ащ ехьыл1агъэу птхыни тефэ...
С. Хь. Сихъур 1887-рэ илъэсым маим и 4-м къуаджэу Бгъошэхьаблэ (мы къуаджэр нэужым Тыркуем ик1ыжьыгъагъ) щыщ унагъом къихъухьагъ. Сэфэрбый янэ-ятэхэр мэкъу-мэщ 1офым пылъыгъэх, 1офш1ак1э аш1эу, 1офыр ш1у алъэгъоу щытыгъэх. Сэфэрбый ятэ бэрэ ы1ощтыгъ «Хьэм фэдэу улэжьэн, пщым фэдэу ушхэжьын». Унагъом къихъухьэхэрэри яц1ык1угъом щегъэжьагъэу 1офш1эным а1э ек1оу ап1ущтыгъэх. Гъэсэныгъэм ш1уагъэу пылъыр Сэфэрбый ятэу Хьац1уц1э къыгуры1оу щытти ик1алэхэр зэреджэщтхэм пылъыгъ. Къек1ок1хэзэ езгъэджэхэрэ к1элэегъаджэм Сэфэрбый т1эк1урэ урысыбзэмк1э ригъэджэгъагъ. Ет1анэ 1899-рэ илъэсым к1алэр Мыекъуапэ дэтыгъэ горскэ еджап1эм ч1эхьэ. Т1эк1у теш1агъэу мы еджап1эр Кубанскэ къэзэкъ дзэм а1ихыжьи ублэп1э механикэ-техническэ училищэ аш1ыжьыгъагъ. Училищым Сэфэрбый 1903-рэ илъэсым нэс щеджэ, ау ипсауныгъэ изытет къыхэк1ык1э, еджэным пэк1ыжьышъ, янэ-ятэхэр зыдэк1ожьыгъэхэ къуаджэу Джамбэчые егъэзэжьы.
1907-рэ илъэсым илъэс 20 зыныбжь к1алэр Кубанскэ к1элэегъэджэ семинарием ч1эхьэ. А уахътэм ехъул1эу Сэфэрбый политическэ дунэееплъык1э гъэнэфагъэ и1агъ. Гъэзетхэу «Кубанская копейка», «Газета для всех», «Донская речь» зыфи1охэрэм яджэщтыгъ. Ежь Сэфэрбый къызэри1ожьырэмк1э, горскэ еджап1эм щызэригъэгъотыгъэ ш1эныгъэхэри къышъхьэпагъэх. Мыщ щеджэ зэхъум Пушкиным, Лермонтовым, Крыловым, Л. Толстоим атхыгъэхэм яджагъ. «Литературэу сызэджагъэм пачъыхьэм зэрихьэрэ политикэм уебэнын зэрэфаер къызгуригъэ1уагъ, ау гъэнэфагъэу политическэ идеал си1агъэгоп. Сэ къызгуры1уагъ урыс мэкъумэщыш1эм пщэчын умылъэк1ынэу и1оф зэрэдэир. Ят1онэрэмк1э, Россией ежь щымыщ ц1ыф лъэпкъхэм я1офи ащ нахь дэижьыгъ»,— къащетхы игукъэк1ыжьхэм С. Сихъум.
Кубанскэ к1элэегъэджэ семинарием Сэфэрбый 1907— 1911 -рэ илъэсхэм щеджагъ. А уахътэм тефэ Сэфэрбые идунэееплъык1э зыпкъ зыщиуцуагъэри. Апэрэ мафэхэм къащегъэжьагъэу С. Сихъур бэмэ яджэ, занятиехэм адак1оу ежьыр-ежьырэу 1оф зыдеш1эжьы. Анахьэу ш1огъэ ш1эгъонэу историей, литературэм, этнографией апылъ.
Сэфэрбый литературэм иклассикхэм ятворчествэ дэгъоу ыш1эщтыгъ. Анахьэу ик1эсагъэх Пушкиныр, Лермонтовыр, Крыловыр, Шевченкэр, Хетагуровыр. Историческэ наброскэхэр ыш1ыхэми, публицистическэ статьяхэр ытхыхэми мыхэмэ Сихъум бэрэ зафигъазэщтыгъ. И1офш1агъэхэу «Черкесы-Адыге», «Забытый долг», «Воскресение из мертвых», «Коронованные палачи», «Воспитательное значение труда» зыфи1охэрэм ахэмэ ягущы1эхэр ащигъэфедагъэх.
Литературэм нахь мымак1эу адыгэхэм яхъишъэ, этнографией, культурэм язэгъэш1эн Сэфэрбый пылъыгъ. Ахэр зэригъаш1эмэ ш1оигъо зыщыхъугъэр ятэ ихьак1эщэу къоджэ л1ыжъхэр къызыщызэрэугъоищтыгъэхэр ары. Хьак1эщым к1алэм адыгэхэм къарык1уагъэм щыщэу бэ щызэхихыгъэр, анахьэу Кавказ заом ехьыл1агъэу. Ащ ехьыл1агъ 1914-рэ илъэсым Екатеринодар щитхыгъэ статьяу «Коронованные палачи» зыфи1орэр. Ар Къохьэп1э Кавказ заштагъэр илъэс 50 зэрэхъугъэм ехьыл1агъэу урыс пачъыхьэу Александр 2-мрэ тырку султанэу Абдулрэ Кавказ щагъэхъагъэхэр ыумысэу тхыгъэ. Статьяу пачъыхьагъум иполитикэ ышъхьашыгу къызщырихырэр а лъэхъаным къызэрэхамыутыщтыгъэр гъэнэфагъэ, ау ар ихъишъэ шъыпкъагъэ къыхэзылъхьэрэ материалэу зэрэщытым къыхэк1эу непэ къыхэутыгъэн фае.
С. Сихъур инарод ищы1ак1э илъэныкъо пстэуми агъэгумэк1ыщтыгъ, ау анахьэу ыгу къеощтыгъэр фитныгъэнчъэу щы1э адыгэ народым зыкъызэримы1этыным, ш1эныгъэхэм афэмык1оным паек1э пачъыхьагъум и1умэтхэм алъэк1 кьызэрамыгъанэщтыгъэр ары. Ш1эныгъэ мак1э зи1эу, ш1унк1ым хэт народыр ары к1элэ ныбжьык1эм инэплъэгъу имык1ыщтыгъэр. Ц1ыфхэр гъэсэныгъэм фэмыщэхэмэ, лъэпкъыр к1одын зэрилъэк1ыщтыр къы1ощтыгъ. А гупшысэхэр арых Сэфэрбый к1элэегъэджэ семинарием ч1эхьанэу зыш1ыгъэр, ар къызеухым к1элэегъаджэ зыш1ыгъэри. Семинарие ужым педагогическэ ык1и просветительскэ 1офыр къуаджэхэм ащызэхещэ. 1912-рэ илъэсым щегъэжьагъэу 1914-м нэс Мэхъош къоджэ ублэп1э училищэм, ет1анэ Пэнэхэс къоджэ училищэм, Щынджые нормальнэ училищэм, Тэхъутэмыкъое нормальнэ училищэм к1элэегъаджэу ык1и заведующэу ащылэжьагъ.
Еджап1эхэр къуаджэхэм къащызэ1ухыгъэным, ахэмэ адыгабзэк1э ащегъэджэгъэнымк1э, хьарыфылъэ зэхэгъэуцогъэнымк1э, к1элэегъаджэхэм апае курсхэр зэхэщэгъэнхэмк1э, зы нэмы1эми, адыгэхэр нахь куоу зыщеджэнхэ алъэк1ыщт еджап1э къызэ1ухыгъэнымк1э Сэфэрбый 1офышхо ыш1агъ.
С. Сихъум адыгэ еджап1эхэм урысыбзэр ащызэбгъэш1эн фаеу ылъытэщтыгъ, ежьыри урысыбзэр дэгъу дэдэу ыш1эщтыгъ, ау Сэфэрбый емык1оу ылъытэщтыгъэр пачъыхьагъум русификаторскэ политикэу зэрихьагъэр ары, къушъхьэч1эсхэм апае урыс еджап1эхэр егъэзыгъэ 1оф хэлъэу зэриш1хэрэр ш1отэрэзыгъэп, адыгэ еджап1эхэр къызэ1ухыгъэнхэ, ахэмэ ныдэлъфыбзэк1э ащегъэджэгъэнхэ фаеу ылъытэщтыгъэ. Илъэс 76-к1э узэк1эбэжьмэ, Сихъу Сэфэрбый зыфэбанэщтыгъэм непэ тилъэпкъ къек1угъ. Ик1эрык1эу къедгъэжьэжьыгъэу джы адыгабзэк1э тик1алэхэр едгъэджэнхэ фаеу тэ1о. Народнэ гъэсэныгъэм ащ федэ еплъык1эу фыри1эр ары Сэфэрбый «буржуазнэ национализмэр» палъхьи, джы къызнэсыгъэм
шъхьаихыгъэу ыц1э ихэку зык1ыщырамы1уагъэр.
Пачъыхьагъум просветительскэ политикэу илъэсыбэхэм «инородцэк1э» заджэхэрэм адызэрихьэрэм С. Сихъур нэиутыгъэ хэлъэу къытегущы1э: «Еджап1эу ныдэлъфыбзэк1э зыщемыджэхэрэм, этнографией, лъэпкъым ихъишъэ, ч1ып1э географией ехьыл1эгъэ ш1эныгъэхэр я1энхэр хэгъэк1ри ахэр пхъэтэпэмыхь зыщаш1хэрэм; гук1эгъуныгъэ зыч1эмылъэу, егъэзыгъэрэ гъэпщынэнрэ щэхъу к1элэц1ык1ухэм зыщамылъэгъурэм, зэк1э щаш1эрэр зыфэ1орыш1эрэр ахэр ш1эхэу урыс хэк1уадэ ш1ыгъэнхэр ык1и христиан диным зэрэрагъэхьащтхэр ары. Мыщ фэдэ еджап1эм ш1эныгъэ ямы1эу къэк1охэрэ къодыеп, ш1эныгъэ ямы1эуи ч1эк1ыжьых».
1911 — 1916-рэ илъэсхэм къушхьэч1эсхэр зыгъэгумэк1ырэ 1офыгьохэм афэгъэхьыгъэу къащыхеутых гъэзетхэу «Майкопское эхо», «Кубанский казачий листок», «Кубанские (войсковые) областные ведомости», журналэу «Кубанская школа» зыфи1охэрэм. Мы илъэсхэм Петербург къыщыдэк1ынэу рагъажьэ гъэзетхэу «Заря Дагестана», «Мусульманская газета» зыфи1охэрэр. Ахэр къыдэзыгъэк1ыщтыгъэр ц1ыф гъэсэгъэшхоу ык1и просветитель ц1эры1оу Хьабый Сахьид (Сайд Габиев) ары. Россием быслъымэн ц1ыф лъэпкъэу щыпсэухэрэр «къэгъэущыгъэнхэр» ары гъэзетхэм пшъэрылъэу я1агъэр. Сэфэрбый ишъыпкъэу мы гъэзетхэм я1офш1эн хэлажьэ. Илъэпкъ анахь зыгъэгумэк1ырэ 1офыгъохэм ашъхьашыгу къырехы. А лъэхъаным ащ къыхеуты публицистическэ статьяхэу «Не меч, а мир», «Долой калым», «Жертва суеверия», «Культ «желудка», «Всеобщее образование и черкесы», «Женская эмансипация и вырождение человечества», «Причины неуспеха русской школы среди кубанских горцев» зыфи1охэрэр. Ытхырэ статья пэпчъ шъхьаихыгъэу къыщи1ощтыгъ адыгэ лъэпкъым имыпыир гъэсэныгъэм, еджап1эм пэмыуцужьынэу.
Просветителыбэхэм ц1ыф жъугъэхэмк1э диныр к1оч1эшхоу зэрэщытыр къыдалъытэзэ, народыр гъэсэныгъэм фэщэгъэнымк1э ар 1эубытып1э аш1ыщтыгъэ. С. Сихъур илыягъэу диным зезытыгъэу пылъ ц1ыфыгъэп. Ар къыхиутыгъэхэм зэк1эхэм къаушыхьаты. Ау иакъылыш1уагъэ къыхэк1эу уахътэр зыфэдэр зэхифын, ащ хэхъухьэхэрэм уасэ афиш1ын ылъэк1ынэу щытыгъ. А лъэхъаным 1офыр зытетыгъэр мары,— зы бгъумк1э, к1уач1э зи1э зэкъот интеллигенциеу ц1ыфхэр гъэсэныгъэм фэзыщэн щы1агъэп, адрабгъумк1э, къушъхьэч1эс духовенствэм ык1уач1э лъэшыгъ. Ащ къыхэк1эу С. Сихъум ылъытэщтыгъэ гъэсэныгъэм и1офыгъохэр диным пылъ ц1ыфхэми интеллигент зырызхэу Урысыем итэкъуагъэхэри зэде1эжьхэзэ, зэш1уахынхэ фаеу. Апэрэмэ народыр агъэдэ1он алъэк1ынэу к1уач1э я1агъ, ят1онэрэхэм ш1эхэу ык1и шъыпкъагъэ хэлъэу урыс культурэм дэгъоу хэлъыр къыхахын алъэк1ыщтыгъ. Гухэк1эу щыт нахь мыш1эми, «диным пэш1уек1орэ марксистхэм» я 30-рэ илъэсхэм зи арэп тхьэм укъотэу а1онышъ, статья къызэрэппалъхьэщтыгъэр. Джары Сихъуми къехъул1агъэр. Ащ лъэпкъ еджап1эхэр къызэ1ухыгъэным, къэралыгъом къыт1упщырэ мылъкур ахэмэ къанэсын, къа1эк1эхьан фаеу зы1ощтыгъэм, хьарыфылъэм изэхэгъэуцон пылъ ц1ыфым ч1ып1э администрацием ына1э къытыридзагъ, и1офш1ак1э ш1омытэрэзэу, чыжьэу к1орэ гупшысэхэр ахилъэгъуагъ ык1и къэзэкъ станицэм 1оф щиш1энэу, иакъыл нахь «къыщык1онэу, къыщытэрэзынэу» ы1уи ыгъэк1уагъ.
Революцием щы1ак1эр нэмык1эу зэригъэпсыщтыгъэр ыш1ошъ хъоу Сэфэрбый ежагъ, пэгъок1ыгъ. Пачъыхьагъур зытырадзым, кубанскэ краевой радэр зэхащэгъагъ. Ащ хэтыгъэхэм хэбзак1эм пэуцужьынхэм пае у1эшыгъэ бандэхэр зэрагъэу1ущтыгъэх. Ахэмэ ахащэщтыгъэх къушъхьэч1эсхэри Сэфэрбый анахь зишъыпкъэу ащ пэуцужьыгъэхэм ащыщ. Ащк1э къызфигъэфедагъ педагогическэ, просветительскэ-публицистическэ 1офш1эк1э амалхэу 1эк1элъыгъэхэр. Ащ къыхэк1эу иныбджэгъухэу Бжьэш1о зэунэкъощхэу Аслъанбэч, Юные, Юсыф, Цэй Ибрахьимэ, Шэх Къырымчэрые, Хъуажъ Къэрбатыр, Джамырзэ Мэджыдэ, Хьэт1энэ Сахьидэ, Хьатэгъогъу Мэджыдэ, Гук1экъулэ Даутэ игъусэхэу адыгэхэр фыжьыдзэхэм агомыхьанхэу, 1ашэ амыштэнэу къяджэх. А уахътэм ехьыл1агъэу Сихъум иархив материал-гукъэк1ыжь гъэш1эгъонхэр хэлъых.
1918-рэ илъэсым фыжьхэм Кубань заштэм, Совет хабзэм готхэу А. Бжьаш1ом, И. Цэим ык1и С. Сихъум ук1 атыралъхьэгъагъ. Мэзэ пчъагъэхэм загъэбылъэу ахэр хэтыгъэх, ау къоджабэхэм ялъэ1ук1э атрахыжьыгъагъ ук1ыр.
Советскэ 1офш1эным, зи1энат1э хэш1ык1 афызи1эу, шъыпкъагъэ зыхэлъ ц1ыф пытэу Сэфэрбый зыкъигъэлъэгъуагъ. Джары Советхэм ясъездхэм яделегатэу, секциехэм, зэ1ук1эшхохэм, исполкомхэм япащэу бэрэ къызк1агъэлъагъощтыгъэр. Советхэм я 1-рэ съездэу Хьакурынэхьаблэ щы1агъэм ар Адыгеимк1э общественнэ 1офыш1эу щыхагъэунэфык1ы ык1и Советхэм яя 10-рэ Всероссийскэ съезд иделегатэу щыхадзы. Ащ игьусагъэх Хьахъурэтэ Шыхьанчэрые, С. А. Заемэ, къоджэ мэкъумэщыш1эхэу Цэй Шъэлихьэ (къ. Щынджый), Хьаткъо Мычыхъу (къ. Хьатыгъужъыкъуай). Всероссийскэ съездым ыуж 1922-рэ илъэсым декабрэм и 30-м СССР-м и Советхэм яапэрэ съезд и1офш1эн хэлажьэ. Гугъэ ин зыда1ыгъэу ц1ыфхэм щы1ак1эр агъэпсыщтыгъэ. Профессиональнэ-педагогическэ ш1эныгъэу и1и ык1уач1и Сихъу Сэфэрбые нахь лъэшэу ыгъэлажьэу фежьагъ а илъэсхэм. Къуаджэм адыгэ еджап1эхэр къащызэ1ухыгъэным, ахэмэ ныдэлъфыбзэк1э ащегъэджэ-гъэнхэм, урысыбзэм, ныдэлъфыбзэм зэрэрагъэджэщтхэ тхылъхэм, 1эпы1эгъу литературэм ягъэхьазырын, лъэпкъым щыщ к1элэегъаджэхэм якъэгъэхьазырын, адыгэ хьарыфылъэм изэхэгъэуцон мыпшъыжьэу Сэфэрбый ауж итыгъ: 1919-рэ илъэсым С. Сихъум (И. Хыдзэл1ыр игъусэу) араб графическэ лъапсэ и1эу алфавит зэхегъэуцо; Букварь ужым узэджэщт тхылъым иапэрэ часть 1924-рэ илъэсым Москва къыщыдегъэк1ы, 1929-рэ илъэсым ят1онэрэ 1ахьэр къыдэк1ы; 1928-рэ илъэсы еджап1эхэм яублэп1э классхэм зэращеджэщтхэ программэр къыдегъэк1ы; ят1онэрэ классым пае реджэнхэу тхылъ 1929-м, 1927-рэ илъэсым «Черкес букварь» (К1убэ Щэбанэ игъусэу) зэхегъэуцо; 1928-рэ илъэсым «Адыгэ букварь» къыдагъэк1ы.
Сихъум анахь и1офш1эгъэ инмэ ащыщ автор гуадзэхэр к1ыгъухэу (3. Троицкаяр, Е. Урываевар) 1927-рэ илъэсым къыдигъэк1ыгъэ тхылъэу «Русский язык в горской школе» зыфи1орэр. Мыр урысыбзэм иегъэджэнк1э горскэ еджап1эхэм апае апэрэу къыдэк1ыгъ: тхылъ бай, тхылъ гъэш1эгъон, непэрэ мафэхэми бгъэфедэмэ хъунэу бэ дэтыр. Сэфэрбый ытхыгъи къы1уагъи зэк1эми къахэщы еджап1эхэм ныдэлъфыбзэк1э ащебгъэджэн фаеу. Ш1омытэрэзэу критикэшхом к1игъэк1ыщтыгъ русификаторскэ ык1и лъэпкъхэр зэхэзгъэк1ок1эрэ, зынэгу я1э зыш1ырэ политикэу пачъыхьагъумрэ ащ иеджэп1эжърэ зэрахьэщтыгъэр. Лъэпкъым ыбзэ еджап1эм ч1элъын фимытэу, зэк1эри урысыбзэк1э егъэджэгъэнхэ фаеу зы1орэ хэбзэжъыр Совет хабзэр къэсыфэ еджап1эхэм ач1элъыгъ. Ащ фэдэ егъэджап1эм пэуцужьыщтыгъэу, зыбзэ, тикультурэ зыкъезгъэ1эты зыш1оигъо ц1ыфым националист еп1онышъ бгъэт1ысыщтмэ, джы непэ бэу бэ дэдэ бгъэт1ысынэу хъуныгъи. Сихъум фэдэхэр непэ, лъэпкъ еджап1эхэм зыкъызщядгъэ1этынэу тызыпылъым, ныбжьырэмэ афэмыдэу, тэ лъэшэу тищык1агъэх.
Сихъу Сэфэрбый имыхьакъэу пщынагъэу 1955-рэ илъэсым къыгъэзэжьи, иаужырэ мафэхэм анэс къалэу Краснодар щыпсэугъ. 1966-рэ илъэсым дунаир зехъожьым зыщыщ къуаджэу Джамбэчые щагъэт1ылъыжьыгъ.
Литературэр:
1. Бузаров К.И., Бузаров А.К. Сафербий Сиюхов – адыгский просветитель. – Майкоп, I99I.
2. Гишев Н.Т. От первых записей слов до начала научного изучения адыгейского языка (520 г. до н.э. 1920-е годы н.э.). – Майкоп, 2009, 158с.
3. Гишев Н.Т. История становления и развития адыгейского языкознания. - Майкоп. -2016. -648с.
4. Зекох У.С. Краткая история адыгейской письменности//Вопросы адыгейского языкознания. Вып. 3. – Майкоп, I983.
5. Кумахов М.А. Адыгская письменность: Проблемы унификации алфавитных и орфографических систем. – Нальчик, I999.
6. ШъаукъоАскэр. Джырэ адыгабз. Мыекъуапэ, 2009, с. 27-52., с.342-366.
7. Ученый – лингвист и педагог Д.А.Ашхамаф. – Майкоп, 2000, 185с.
Лекцие №5
Темэр. Адыгэ тхак1эм итарихъ.
1. Революцием ыуж зэхагъэуцогъэ алфавитхэр.
2. Алфавитхэм яграфикэ лъапсэхэм якъыхэхын.
3. Лъэхъанэу тхыбзэм къык1угъэхэр.
4. Джырэ тилъэхъан адыгэ алфавитым еплъык1эу фыря1эхэр.
Тихэгъэгу ис ц1ыф лъэпкъ пстэумэ яэкономикэ ык1и ясоциальнэ щы1ак1э зэхъок1ыныгъэ инхэу 1917 илъэсым афэхъугъэхэм япхыгъэу ящы1ак1и бгъу пстэухэмк1и зэблэхъугъэ. Ащ иапэрэ шыхьатэу щытыр тхэк1э-еджак1эм пэчыжьэу къэзыхьыгъэ народхэм тхыгъабзэ я1э зэрэхъугъэр ары. Тхыгъабзэм ылъапсэр алфавитыр ары. Адыгэ тхыгъабзэм иуцун лъэхъанищмэ япхыгъ.
Апэрэ лъэхъаныр — 1918-рэ илъэсым щегъэжьагъэу 1927-рэ илъэсым нэс къыубытрэр. Мы уахътэм къык1оц1 тхыгъабзэм лъапсэу и1эр араб графикэм техыгъэ алфавитыр ары. Ар Бэгугъ Ахьмэд зэхегъэуцо. Мы илъэс дэдэм Сихъу Сэфэрбийрэ Хыдзэл1 Ибрахьимэрэ зэхагъэуцогъэ букварыри къыдэк1ы. Мы 1офш1агъэмэ Совет хабзэм иапэрэ илъэсхэм егъэджэн 1офыр арызэш1уахыщтыгъэ, апэрэ гъэзетыр ык1и зэк1э печатыр ахэмк1э гъэпсыгъагъэ. Революцием ыуж зэхагъэуцогъэ апэрэ адыгэ алфавитыр араб графикэм техыгъэу зэрэхъугъэм лъэпсэ гъэнэфагъэ и1агъ: быслъымэн диныр алэжьэу зэрэщытыгъэм къыхэк1эу адыгэхэм гъэсагъэу къахэк1ыщтыгъэм янахьыбэм арапыбзэр ары аш1эщтыгъэр ык1и араб культурэр а1э къихьагъэу щытыгъ. Ц1ыф жъугъэмэ арапыбзэр къагурымы1ощтыгъэми, быслъымэн диныр, къур1аныр аш1ошъ зэрэхъурэм фэш1 араб буквэхэм атехыгъэ алфавитыр нахь ягунэсыгъ. Тхэк1э-еджак1эр псынк1эу зэлъягъэш1эгъэнымк1э а лъэныкъохэр къыдалъытэн фаеу хъугъэ.
Ау мы алфавитым щык1агъэхэри и1агъэх: адыгэ макъэхэм якъэгъэлъэгъонк1э араб буквэхэр икъущтыгъэхэп. Ащ къыхэк1эу буквэхэм азыныкъомэ тамыгъэ лыехэр афаш1ыщтыгъ. Ащ алфавитым изэгъэш1эн къыгъэхьылъэщтыгъэ. К1элэц1ык1ухэмк1э къины хъущтыгъэ алфавитит1ур — адыгэмрэ урысымрэ — зэрагъэш1эн фаеу зэрэхъущтыгъэри. Ет1ани адыгэ алфавитыр араб графикэм техыгъэу зэрэщытыгъэм къыхэк1эу джабгъумк1э укъик1зэ утхэнэу ык1и укъеджэнэу щытыгъ. Ахэр зэк1э къыдалъыти араб графикэм техыгъэ алфавитыр адыгэхэм щагъэзыягъ.
Ят1онэрэ лъэхъаныр. 1928 илъэсым латин графикэм техыгъэ алфавитым техьэх. Алфавитыр зэхэзгъэуцуагъэр дунаим щызэлъаш1эрэ ученэ ц1эры1оу Н. Ф. Яковлевыр ары. Ащ къыгъэхьазырыгъэ проектыр 1924-рэ илъэсым Темыр Кавказым икъушъхьэч1эсхэр егъэджэгъэнхэмк1э я 2-рэ Краевой съездэу зэхащагъэм къыхалъхьагъ, къык1элъык1огъэ илъэсхэми комиссие пчъагъэ зытегущы1эхэ нэуж алфавитыр хэку исполкомым ештэ. Мы алфавитыр, ыпэрэм елъытыгъэмэ, нахь къызэрык1оу, нахь зэгъэфагъэу щытыгъ, ащ къыхэк1эуи ц1ыф жъугъэмэ а1э псынк1эу къихьагъ. Ау ащи араб графикэм техыгъэ алфавитым щык1агъэу фэхъугъэмэ ащыщхэр къыхэнэжьыгъэх: латин алфавитыр буквэ 26-рэ нахь зэрэмыхъурэм къыхэк1эу, адыгэ макъэхэр къэгъэлъэгьогъэнхэм пае буквэ нахьыбэмэ тамыгъэ лыехэр афаш1ын фаеу хъугъэ, буквэхэм мэкъит1у къэзгъэлъагъохэрэри ахэтыгъ, латин графикэм хэмыт буквэхэри адыгэ алфавитым хагъэхьагъагъэх. Джыри к1элэц1ык1ухэм адыгабзэм паий, урысыбзэм паий алфавит зырыз зэрагъэш1эн фаеу хъугъэ. Ащ тхэн-еджэныр къызэрэзэтри1ажэрэм дак1оу техникэ лъэпсэ зэфэшъхьафхэр (машинэ ык1и нэмык1рэ 1эмэ-псымэу зэрэхаутыщтхэр) алфавит пэпчъ уи1эн фаеу къыш1ыщтыгъэ. Ащ тхылъ тедзэн 1офри къыгъэхьылъэщтыгъэ.
Ящэнэрэ лъэхъаныр 1938-рэ илъэсым къыщежьэ. Ар джы дгъэфедэрэ алфавитэу урыс графикэм техыгъэу Н. Ф. Яковлевымрэ Д. А. 1эшъхьэмафэмрэ зэхагъэуцуагъэр ары. Адыгэ тхыгъабзэр ыпэк1э псынк1эу лъык1отэгъэнымк1э джырэ тиалфавит мэхьанэшхо и1агъ. Ащ ш1уагъэу хэлъмэ мыхэр ащыщых: адыгэмэ ящы1ак1э ч1ып1эшхо щызыубытрэ урысыбзэм изэгъэш1эн къегъэпсынк1э; орфографие (анахьэу урысыбзэм къыхэк1ыгъэ гущы1эхэм ятхык1э) ык1и пунктуацие шапхъэхэм ягъэуцунк1э иш1огъэшхо къэк1о; адыгэ лъэпкъым икультурэ нэмык1 лъэпкъхэм якультурэ пэблагъэ ш1ыгъэныр икъоу зэш1уехы; техникэ лъапсэр (хэутын амалхэр) зэу къеш1ы. Ащ егъэджэн 1офри, тхылъ тедзэн 1офри къегъэпсынк1э ык1и къегъэпыуты.
Ау ащ фэдэ ш1уагъэхэр зэри1эзэ тиджырэ алфавит щык1агъэхэр и1эх. Анахь щык1агъэу ащ къыхагъэщрэр адыгэ макъэ пэпчъ зы тамыгъэк1э къэгъэлъэгъуагъэу зэрэщымытыр ары, зы буквэм мэкъэ пчъагъэ къырагъэлъагъоу къыхэк1ы.
Адыгабзэм иалфавит имэкъэ пчъагъэ 1эрыфэгъоу къымыгъэлъагъоми, ащ зэхъок1ыныгъэ инхэр фэпш1ынхэу имыщык1агъэу ш1эныгъэлэжьхэм алъытэ. Шъыпкъэ, адыгэ алфавитым тамыгъит1у-щык1э къэтыгъэ буквэхэр мымак1эу зэрэхэтым тхэк1э-еджак1эр къызэригъэхьылъэрэр джы къызнэсыгъэми к1эзгъэтхъыхэрэр щы1эх. Ахэмэ тамыгъабэ хъурэ буквэхэр зэк1э зы тамыгъэ ш1ыгъэнхэ фаеу къагъэуцу. Ащ къик1рэр алфавитык1э зэхэгъэуцогъэныр ары. Ау ащ фэдэ 1офыр зэш1охыгъош1оп, ар къиныгъуабэмэ япхыгъ. Апэрэмк1э, к1элэц1ык1ухэм зэфэшъхьаф алфавитит1ум (адыгэ ык1и урыс алфавитхэм) язэгъэш1эн лъэшэу хьылъэ къафэхъущт (ащ къыхэбгъэхъожьын фае 1эк1ыб къэралыбзэ алфавит горэ зэрэзэрагъаш1эри). Ят1онэрэмк1э, зэфэмыдэ алфавитит1ум зэфэшъхьаф техникэ лъапсэхэри ящык1агъэх, нэмык1эу къэп1он хъумэ, адыгэ тхыгъэхэр зэрэхаутрэ машинэхэр, 1эмэ - псымэхэр шъхьафэу уи1энхэ фаеу хъущт. Ящэнэрэмк1э, тхылъэу, гущы1алъэу, учебникэу къыдэк1ыгъэу ти1эр зэк1э ик1эрык1эу къытебдзэжьын фае. Япл1энэрэмк1э, ащ фэдэ алфавитыр ц1ыфхэм ябгъэш1эжьын фае. Арышъ, а зэпстэур зэпрыгъэзэжьыгъэныр ищык1агъэу щытмэ къэгъэшъыпкъэгъуае мэхъу.
Тэ тилъэхъан зэш1охыгъэн фэе 1офэу к1элэегъаджэхэм къа1атыштыгъэр адыгэ алфавитыр буквэ пчъагъэу зэрэхъурэр учебник зэфэшъхьафхэм зэфэмыдэу къызэрадахьэщтыгъэр ары. Джы ащ и1оф зэш1охыгъэ хъугъэ. Алфавитыр буквэ пчъагъэу къызэрэгъэлъэгъогъэн фаемк1э хэкум иобщественность гъэзетэу «Социалистическэ Адыгеим» къыхиутыгъэ проектым игъэк1отыгъэу тырагъэгущы1агъ. Тегущы1эным фэхъугъэ к1эухыр зэфихьысыжьи, хэку комиссиер зэрэк1элъэ1угъэм тетк1э народнэ депутатхэм я Адыгэ хэку Совет иисполнительнэ комитет мы къык1элъык1орэ буквэ пчъагъэхэр зыхэт алфавитыр зэриштэрэ унашъор ыш1ыгъ: а, б, в, г, гу, гъ, гъу, д, дж, дз, дзу, е, ё, ж, жъ, жъу, жь, з, и, й, к, ку, къ, къу, к1, к1у, л, лъ, л1, м, н, о, п, n1, nly, р, с, т, т1, т1у, у, ф, х, хъ, хъу, хь, ц, цу, ц1, ч, чъ, ч1, ш, шъ, шъу, ш1, ш!у, щ, ъ, ы, ь, э, ю, я, I, 1у.
Тиалфавит адыгабзэм имэкъэ пчъагъэ икъоу къымыгъэлъагъоми, ащ зэхъокIыныгъэ инхэр фэпшIынхэу имыщыкIагъэу нахьыбэмэ алъытэ. Адыгэ алфавитым тамыгъитIу-щыкIэ къэтыгъэ хьарыфхэр мымакIэу зэрэхэтым тхэкIэ-еджакIэр къызэригъэхьылъэрэр джы къызнэсыгъэми кIэзгъэтхъыхэрэр щыIэх. Ахэмэ тамыгъабэ хъурэ хьарыфхэр зэкIэ зы тамыгъэ шIыгъэнхэ фаеу къагъэуцу. Ащ къикIрэр алфавитыкIэ зэхэгъэуцогъэныр ары. Ау ащ фэдэ Iофыр зэшIохыгъошIоп, ар къиныгъуабэмэ япхыгъ: кIэлэцIыкIухэм зэфэшъхьаф алфавититIум (адыгэ ыкIи урыс алфавитхэм) язэгъэшIэн лъэшэу хьылъэ къафэхъущт (ащ къыхэбгъэхъожьын фае IэкIыб къэралыбзэ алфавит горэ зэрэзэрагъэшIэри), зэфэмыдэ алфавититIум зэфэшъхьаф техникэ лъапсэхэри ящыкIагъэх, нэмык1 адыгэ тхыгъэхэр зэрахаутырэ Iэмэ-псымэхэр шъхьафэу уиIэнхэ фаеу хъущт, тхылъэу, гущыIалъэу, учебникэу къыдэкIыгъэу тиIэр зэкIэ икIэрыкIэу къытебдзэжьын фае, ащ фэдэ алфавитыр ябгъэшIэжьын фае.
Нэмык1 къэралыгъохэм арыс адыгэхэм нахь тэрэзэу алъытэрэр адыгэ алфавитыр латин графикэ лъапсэм тегъэпсыкIыгъэмэ ары. Тыркуем ис адыгэ миллионищ фэдиз хъурэр зэсэгъэ латин графикэм зэкIэ адыгэмэ аIэкIэлъ хъумэ тикультурэ зыкъегъэIэтыгъэныр нахь къыгъэпсынкIэн фэдэу къащэхъу.
ТибзэшIэныгъэлэжьхэм алфавитыкIэм изэхэгъэуцон щагъэзые ыкIи адыгэхэмрэ къэбэртаехэмрэ ятхакIэхэм графикэ лъапсэу яIэхэр нахь зэпэблагъэ шIыгъэн фаеу алъытэ. Тэ тилъэхъан анахь пшъэрылъ инэу щытыр адыгэ литературабзэхэм яграфикэ ыкIи яорфографие системэхэр зэпэблагъэ шIыгъэнхэр ары. А Iофым Къумэхэ Мухьадинэ кIэщакIо фэхъугъ ыкIи адыгэ алфавитхэмрэ орфографиехэмрэ зэпэблагъэ шIыгъэнхэм япроект зэхигъэуцуагъэ. Проектым Нальчик I998-рэ илъэсым ыкIи Мыекъуапэ I999-рэ илъэсым щатегущыIагъэх, нэужым адыгэ, къэбэртэе ыкIи щэрджэс бзэшIэныгъэлэжьхэр зыхэлэжьэгъэхэ научнэ-практическэ конференциеу Нальчик щырекIокIыгъэм а проектыр игъо ылъэгъугъ.
Адыгэ бзэшIэныгъэлэжьхэм зэралъытэрэмк1э, алфавитыр бэрэ зэблэпхъуным шIуагъэ къыхьрэп. Къумэхэ Мухьадинэ мырэущтэу етхы: «Адыгэ алфавитыр апэ араб лъапсэм (апэрэ букварыр I9I8-рэ илъэсым къыдэкIыгъ) тетэу зэхагъэуцуагъ, етIанэ I926-рэ илъэсым алфавитым латин графикэр лъапсэ фашIыгъ, I936-рэ илъэсым адыгэ тхакIэр кириллицэм тегъэхьажьыгъэнэу унашъо ашIыгъ. Ащ фэдэу охътэ кIэкI дэдэм къыкIоцI бзэмэ кспериментэу рашIылIагъэм тхыбзэм гъэхъагъэ ригъэшIынэу щытыгъэп, ащ етIани къыхэбгъэхъожьын фае алфавит лъапсэр зэблэпхъу къэс цIыф куп гъэнэфагъэ еджэкIэ-тхакIэ зышIэхэрэм зэрахэзыщтыгъэр». Авторым къызыфиIорэр зэрэтэрэзыр къеушыхьатыжьы 2002-рэ илъэсым итыгъэгъэзэ мазэ «О языках народов РФ» зыфиIорэ законым ия 3-рэ статья гъэтэрэзыжьынэу фашIыгъэм: «ЗэкIэ федерацием икъэралыгъуабзэхэм яалфавитхэр ыкIи республикхэм якъэралыгъуабзэхэр кириллицэм играфикэ лъапсэ тетэу агъэпсых».
Джырэ тиалфавит хьарыф 66-у зэхэт. Ахэмэ ащыщэу I0-р хьарыфзещэх, 56-рэр хьарыфзэращэх. ХьарыфитIумэ (ъ, ь) язакъоу макъэ къагъэлъагъорэп. Хьарыфэу й-м кIакокIэ еджэх, къыгъэлъагъорэр мэкъэзэращ.
Литературэр:
1. Даур Хь., К1эрэщэ З. И. Адыгэ алфавитыр, графикэр, орфографиер /З.И. Керашева// Избранные труды и статьи. – Майкоп, 1995, т.2.
2. Кумахов М.А. Адыгская письменность: Проблемы унификации алфавитных и орфографических систем. – Нальчик, 1999.
Шъаукъо Аскэр.Джырэ адыгабз. – Мыекъ- Учитель: Хачемизова Мира Анзауровна
- Записанные студенты: На этот курс пока не записан ни один студент